Układ odpornościowy - mikrobiota (część 2)

Mikrobiota lub mikrobiom to zespół mikroorganizmów żyjących w danym środowisku, tworzących własny ekosystem. To centrum, z którego zarządzana jest szeroka gama procesów mających miejsce w naszym ciele. Mimo, że bakterie znajdują się w organizmie człowieka w wielu częściach ciała, to najistotniejszą rolę przypisuje się mikroflorze bakteryjnej jelit. Wielu ludzi nie zdaje sobie sprawy, że mniej więcej 2 kg bakterii żyjących w około sześciu metrach jelit ma tak znaczący wpływ na nasz organizm. Bakterie pełnią wiele istotnych funkcji, a zaburzenia flory mogą mieć wiele szkodliwych dla zdrowia skutków.

Jelita – dom dla bakterii

Aktualnie przyjmuje się, że w jelitach znajduje się od 10⁶ do 10¹² komórek bakterii w 1g treści. Jest to bardzo duża ilość, wynosząca łącznie około 100 bilionów. W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że w jelitach znajduje się śluz, który tworzy środowisko życia bakterii. Niektóre składniki, które spożywamy są również pożywką dla bakterii, zatem odpowiednie środowisko i pokarm umożliwiają prawidłowe funkcjonowanie mikroflory. Cały naturalny proces powstawania mikroflory rozpoczyna się już w łonie matki. Wówczas dziecko przejmuje od niej bakterie, a po porodzie dołączają do nich mikroorganizmy ze środowiska. Nie są to jednak trwałe kolonie – nieukształtowane jeszcze środowisko uniemożliwia znaczący rozrost. W kolejnych dniach życia dominują probiotyczne szczepy Bifidobacterium i Lactobacillus, dla których mleko matki jest dobrym pokarmem. Z wiekiem liczba gatunków i rodzajów zwiększa się, natomiast już w wieku podeszłym maleje.

Probiotyk, prebiotyk, synbiotyk

Są to trzy często mylone pojęcia, niekiedy pojawiające się w reklamach produktów leczniczych i suplementów diety. Najpierw należy zdefiniować czym są bakterie probiotyczne - to konkretne gatunki, które wykazują korzystny wpływ na organizm ludzki (i jest on udowodniony naukowo), są w stanie przetrwać w organizmie człowieka oraz znajdują się w nim naturalnie.

Probiotykiem nazywamy preparat, które zawiera w sobie odpowiednie szczepy probiotyczne, w odpowiedniej ilości (10⁸-10⁹ komórek/ml).

Prebiotyk to preparat lub substancja stanowiąca pożywkę dla bakterii. Dla większości mikroorganizmów w jelitach głównym pokarmem są sacharydy, zarówno te przyswajane przez organizm (np. glukoza) jak i włókno pokarmowe (inaczej błonnik, frakcja sacharydów nie trawiona przez organizm, która stanowi główną pożywkę dla bakterii). Przykładowymi prebiotykami są inulina, fruktozooligosachardy, pektyny.

Synbiotyk jest połączeniem probiotyku i prebiotyku, czyli preparatem wszystko w jednym. Znajdują się z nim jednocześnie mikroorganizmy i gotowa dla nich pożywka.

Wpływ mikroflory na odporność

Oczywiste jest, że człowiek ma styczność nie tylko z pożytecznymi bakteriami, ale również ze szkodliwymi i patogennymi, które dostają się do naszego organizmu ze środowiska już od pierwszych dni życia. Różne bakterie patogenne powodują różne choroby i dolegliwości, nie da się więc ich w prosty sposób opisać. Nie jest to jednak tak istotne - probiotyczne bakterie stanowią jednak większą część mikroflory jelitowej, a w związku z ich bioróżnorodnością* są w stanie walczyć z różnymi szkodliwymi gatunkami. Bakterie fermentacji mlekowej stanowiące największą część mikroflory jelit mają lub też produkują dość duży arsenał do walki z patogenami, między innymi:

• Nadtlenek wodoru – substancja o działaniu bakteriobójczym, popularnie znana jako woda utleniona
• Kwasy organiczne – kwaśne zakwaszenie środowiska nie sprzyja rozwojowi niektórych bakterii
• Bakteriocyny – substancje bakteriostatyczne i antybakteryjne, zakłócają rozwój bakterii
• Inhibitory proteaz – substancje hamujące rozwój szkodliwych grzybów

Ponadto pewne badania wskazują, że bakterie oddziałują na różnicowanie i ekspresję limfocytów T; mogą również wpływać na produkcję cytokin (białka wpływające na pobudzenie działań odpornościowych).

Bakterie jelitowe a mózg

W jelitach i ich otoczeniu znajduje się około 100 milionów komórek nerwowych. Jest to duża ilość, porównywalna z tą w rdzeniu kręgowym. Przez układ nerwowy ENS następuje komunikacji między jelitami a mózgiem, przyjmuje się że 90% wszystkich sygnałów to te wysyłane z jelit, natomiast niewielka część wysyłana jest w drugą stronę (czyli z mózgu). Bakterie znajdujące się w jelitach produkują różnego rodzaju neuroprzekaźniki, między innymi: GABA, noradrenalina, acetylocholina, dopamina, serotonina, melatonina. Wpływają one na nasze samopoczucie, nastrój, działanie mózgu. Niektóre badania wskazują, że wady w mikroflorze powiązane są z depresją, a niektóre szczepy bakterii mogą mieć działanie przeciwdepresyjne (być może wiąże się to właśnie z neuroprzekaźnikami). W badaniach z 2011 roku zauważono, że szczepy Lactobacillus helveticus R0052 oraz Bifidobacterium longum R0175 w grupie badanej obniżyły poziom kortyzolu (hormonu stresu) a także zmniejszyły występowanie stanów lękowych i depresyjnych.

Dbanie o mikroflorę, stosowanie probiotyków

Pierwsza zasada, którą powinniśmy stosować nie tylko w odniesieniu do dbania o bakterie, ale także o wszystkie narządy organizmu to „nie szkodzić”. Na pierwszym miejscu szkodliwych rzeczy oczywiście znajdują się antybiotyki, czyli leki bakteriobójcze. Stosowane są w celu wyleczenia danej choroby, jednak nie są to inteligentne substancje – nie działają wybiórczo, lecz atakują wszystkie bakterie, również te dobre. Należy więc traktować je jako ostateczność, kiedy inne możliwości leczenia nie przyniosą skutku, a gdy już do tego dojdzie to w trakcie i po antybiotykoterapii stosowanie probiotyku jest niemal konieczne. Warto również zwrócić uwagę na odżywianie – zapewnić odpowiednią podaż błonnika, unikać głodówek (które wpływają negatywnie nie tylko na mikroflorę ale na ogólny stan jelit).

Stosowanie probiotyków jako leków lub suplementów nie jest konieczne w działaniach profilaktycznych. Jeśli dbamy o stan ogólny jelit i nie jesteśmy chorzy, lub jelita nie są wyjałowione wówczas wystarczy standardowe wspieranie, czyli odpowiednie odżywianie z uwzględnieniem produktów fermentowanych. Probiotyk można stosować w szczególnych stanach tj. chorobach i zgodnie z zaleceniami lekarza.

Żywność „probiotyczna”

Pod tym pojęciem kryją się po prostu produkty zawierające w składzie bakterie probiotyczne, a jeszcze bardziej uproszczając jest to żywność fermentowana. Spożywanie takich produktów wspiera mikroflorę jelit: dostarczamy wówczas zarówno prebiotyk jak i same bakterie, które znajdują się w żywności fermentowanej. Biorąc pod uwagę powyższe korzyści oraz niską kaloryczność, dużą ilość witamin, łatwe przyrządzanie, niską cenę są to bardzo dobre składniki diety. Wybrane przykładowe produkty z tej grupy:

• Pieczywo na zakwasie
• Kiszonki: kapusta, ogórki, cebula, buraki, grzyby
• Sery: mozzarella, twaróg
• Maślanka, kefir, jogurty
• Soki fermentowane, kwas chlebowy
• Kombucha

Produktów tego typu jest znacznie więcej, co ciekawe kiszonkę można zrobić z większości warzyw dostępnych w Polsce.

Podsumowując, bakterie są z człowiekiem już w łonie matki i towarzyszą mu przez całe życie. Mamy kontakt zarówno z tymi pożytecznymi, jak i szkodliwymi, jednak matka natura tak wszystko zaplanowała, że nasi mali przyjaciele zapewniają nam zdrowie i odpowiednie funkcjonowanie. Mikroflora człowieka pełni wiele funkcji i warto o nią dbać, aby unikać problemów zdrowotnych.

*Bioróżnorodność – wielogatunkowość mikroflory, oznacza to, że w organizmie ludzkim żyją różne gatunki bakterii, a każdy z nich w innym stopniu przeciwdziała szkodliwym bakteriom. Przykładowo gatunek A będzie słabo działał przeciwko patogennemu gatunkowi B, ale gatunek X również żyje w jelitach i skutecznie likwiduje szkodliwy gatunek B.

Bibliografia:

Radwan P., Skrzydło-Radomańska B., Rola mikroflory jelitowej w zdrowiu i chorobie, Gastroenterologia Praktyczna, 2013

Bercik P., Collins S. M., Verdu E. F., Microbes and the gut-brain axis, Neurogastroenterology & Motility, 2012

Rudzki L., Szulc A., Wpływ jelitowej flory bakteryjnej na ośrodkowy układ nerwowy i jej potencjalne znaczenie w leczeniu zaburzeń psychicznych, Farmakoterapia w psychiatrii i neurologii, 2013

Naseribafrouei, A., et al. “Correlation between the human fecal microbiota and depression.” Neurogastroenterology & Motility 26.8 (2014): 1155-1162.

Wang, Huiying, et al. “Effect of probiotics on central nervous system functions in animals and humans: a systematic review.” Journal of neurogastroenterology and motility 22.4 (2016): 589.

Messaoudi, Michaël, et al. “Assessment of psychotropic-like properties of a probiotic formulation (Lactobacillus helveticus R0052 and Bifidobacterium longum R0175) in rats and human subjects.” British Journal of Nutrition 105.5 (2011): 755-764.